Działania ratowniczo-gaśnicze to tylko część misji OSP. Nowa ustawa o ochronie ludności i obronie cywilnej formalnie uznaje ochotnicze straże pożarne za kluczowy podmiot systemu bezpieczeństwa, powierzając im zadania od edukacji społecznej po działania w czasie wojny.
Ochotnicze straże pożarne to instytucja, która od dziesięcioleci stanowi nieodłączny element polskiego krajobrazu społecznego. Dla wielu osób wciąż kojarzą się one przede wszystkim z gaszeniem pożarów w małych miejscowościach, gdzie zawodowe służby są oddalone. Jednak wejście w życie Ustawy z 5 grudnia 2024 roku o ochronie ludności i obronie cywilnej diametralnie zmienia tę perspektywę. Akt ten nie tylko potwierdza kluczową rolę OSP, ale także nadaje jej nowy, strategiczny wymiar, integrując ochotników z nowoczesnym, zhierarchizowanym systemem bezpieczeństwa państwa. OSP przestają być wyłącznie „strażą”, a stają się uniwersalnym podmiotem ochrony ludności, gotowym do działania w czasie pokoju, kryzysu i wojny.
Od ochotniczej straży do podmiotu systemu bezpieczeństwa
Najistotniejszym zapisem nowej ustawy, stanowiącym kamień węgielny dla pozycji OSP, jest artykuł, który wymienia ochotnicze straże pożarne w katalogu podmiotów ochrony ludności. To nie tylko formalność. Ten status prawny stanowi podstawę do realizacji całego spektrum zadań i daje OSP równoprawną pozycję w systemie, obok jednostek Państwowej Straży Pożarnej, Państwowej Inspekcji Sanitarnej, służb medycznych czy Polskiego Czerwonego Krzyża.
Definicja „ochrony ludności” zawarta w ustawie jest niezwykle pojemna. Obejmuje ona system, którego celem jest zapewnienie bezpieczeństwa przez ochronę życia i zdrowia ludzi, mienia, w tym zwierząt, infrastruktury niezbędnej do zaspokojenia potrzeb bytowych, dóbr kultury i środowiska w sytuacji zagrożenia. OSP wpisane w ten system stają się wykonawcami tych właśnie celów. Ich misja wykracza daleko poza interwencje w pojedynczych zdarzeniach, staje się elementem strategicznego planowania bezpieczeństwa na poziomie gminy, powiatu, województwa, a finalnie – całego kraju. To ustawowe uznanie jest ukoronowaniem wieloletniego, często niedocenianego wysiłku tysięcy ochotników, podnosząc ich status do poziomu kluczowego ogniwa państwowego systemu zarządzania kryzysowego.
Kluczowe obszary działań OSP w myśl ustawy
Nowa ustawa precyzyjnie określa zadania OSP. Można je usystematyzować w kilku fundamentalnych obszarach, które razem tworzą kompleksowy obraz nowej roli OSP. Podstawowym zadaniem OSP pozostaje prowadzenie działań ratowniczych. Ustawa nakłada na podmioty ochrony ludności obowiązek „reagowania, podejmowania interwencji i działań ratowniczych”. W praktyce oznacza to, że OSP są predystynowane do gaszenia pożarów od domów mieszkalnych, przez lasy, aż do skomplikowanych akcji w obiektach użyteczności publicznej, a także do prowadzenia ratownictwa technicznego, usuwania skutków wypadków komunikacyjnych, katastrof budowlanych, akcji przeciwpowodziowych, takich jak umacnianie wałów, ewakuacji ludzi i mienia z zalanych terenów, pompowania wody, oraz usuwania skutków wichur, śnieżyc i innych żywiołów poprzez przywracanie przejezdności dróg, usuwanie powalonych drzew i zabezpieczanie uszkodzonych konstrukcji.
Nowością jest wyraźne wyodrębnienie działań pomocowych, które nie są stricte ratownictwem, ale stanowią ich nieodłączny element. OSP angażują się wówczas w pomoc doraźną oraz pomoc humanitarną. Może to obejmować zaopatrzenie poszkodowanych lub ewakuowanych w wodę, żywność, odzież, koce, zapewnienie tymczasowego schronienia oraz organizowanie punktów pomocy. To poszerzenie kompetencji podkreśla humanitarny aspekt strażackiej służby.
Wsparcie systemu wykrywania, powiadamiania i alarmowania
Odpowiedź na zagrożenie musi być szybka. Ustawa uznaje, że obowiązek podjęcia działań w zakresie powiadamiania, ostrzegania i alarmowania ludności spoczywa na tym podmiocie, który pierwszy powziął informację o zagrożeniu. Dzięki swojej powszechności i bliskim relacjom z lokalną społecznością OSP często są właśnie tym pierwszym ogniwem. Mogą one inicjować lokalny system alarmowy, informować mieszkańców o zbliżającym się niebezpieczeństwie, na przykład powodzi czy wichurze, i przekazywać kluczowe komunikaty do oficjalnych kanałów komunikacji. Ta funkcja „czujki” społecznej jest nie do przecenienia, szczególnie w rozproszonych wsiach i małych miasteczkach, gdzie czas reakcji decyduje o skali strat.
Edukacja, prewencja i budowanie społecznej odporności
Ustawa kładzie ogromny nacisk na przygotowanie społeczeństwa do sytuacji kryzysowych. Zadania w niej zawarte polegają na przygotowaniu ludności do właściwego zachowania się w sytuacji wystąpienia zagrożenia przez zwiększanie świadomości zagrożeń i społecznej odporności. OSP od dziesięcioleci są naturalnym realizatorem tego zadania. Prowadzą działalność prewencyjną w szkołach, organizują dni otwarte, pokazy sprzętu, szkolenia z pierwszej pomocy. W myśl ustawy działania te zyskują status formalnego, systemowego zadania ochrony ludności. OSP budują społeczną odporność, czyli zdolność do samoorganizacji, współdziałania z służbami i przetrwania pierwszych, najtrudniejszych godzin po wystąpieniu katastrofy. OSP stają się zatem nie tylko ratownikami, ale także nauczycielami i animatorami lokalnego bezpieczeństwa.
Współpraca, koordynacja i ewidencja zasobów
Nowa ustawa wprowadza przejrzyste zasady współdziałania. Podmioty ochrony ludności, w tym OSP, są obowiązane do współpracy z organami, takimi jak wójt, burmistrz, starosta czy wojewoda. OSP nie działają już w próżni. Są integralną częścią gminnych i powiatowych planów zarządzania kryzysowego oraz ochrony ludności.
Kluczowym narzędziem koordynacji jest Centralna Ewidencja Zasobów Ochrony Ludności i Obrony Cywilnej. Wójtowie, starostowie i wojewodowie są zobowiązani do ewidencjonowania podmiotów i ich zasobów. Oznacza to, że siły i środki OSP – od liczby strażaków, przez specjalistyczny sprzęt, po pojazdy – będą wpisywane do centralnej, ogólnokrajowej bazy danych. Daje to organom administracji rzeczywisty obraz potencjału, jaki można wykorzystać w przypadku katastrofy o dużej skali, pozwalając na sprawne i efektywne dysponowanie pomocą. To rozwiązanie kończy z okresem „improwizowanej” współpracy i wprowadza OSP w erę profesjonalnego, opartego na danych, zarządzania kryzysowego.
Gotowość na czas wojny
Najpoważniejszym wymiarem nowej ustawy jest regulacja dotycząca czasu wojny. Z chwilą wprowadzenia stanu wojennego i w czasie wojny ochrona ludności staje się obroną cywilną, a podmioty ochrony ludności stają się podmiotami obrony cywilnej. Dla OSP oznacza to fundamentalną zmianę kontekstu ich działania. W czasie wojny ich zadania, określone przez międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych, koncentrują się na ochronie ludności cywilnej przed bezpośrednimi skutkami działań zbrojnych, organizacji i prowadzeniu ewakuacji z terenów walk, organizacji i zabezpieczaniu budowli ochronnych takich jak schrony i ukrycia, współudziale w doraźnym grzebaniu zmarłych, zwalczaniu pożarów wywołanych atakami oraz ochronie dóbr kultury. W tym kontekście OSP stają się cywilnym filarem obronności kraju bezpośrednio wspierającym wysiłek obronny sił zbrojnych. To ustawowe przypisanie roli podkreśla strategiczne znaczenie OSP dla przetrwania narodu w najczarniejszym scenariuszu.
Integracja z KSRG w nowym świetle
Ustawa nie zmienia zasad funkcjonowania OSP włączonych do krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego. Jednak w kontekście nowych przepisów, ich działalność w ramach KSRG zyskuje dodatkowy, strategiczny wymiar. Jednostki OSP w KSRG stanowią nie tylko rezerwę sił dla PSP w codziennych akcjach, ale także wyszkoloną i wyposażoną krajową rezerwę kryzysową. Są one gotowe do działań na masową skalę w ramach ochrony ludności, zgodnie z przyjętymi na szczeblu centralnym planami. Przepisy wprowadzające powiatowe i wojewódzkie plany ratownicze jeszcze bardziej scalają OSP z systemem, czyniąc ich działania lepiej zaplanowanymi i przewidywalnymi. Dzięki temu OSP w KSRG stanowią elitarną grupę, której potencjał jest w pełni świadomie wykorzystywany w krajowej strategii bezpieczeństwa.
Wyzwania i perspektywy przyszłości
Nowa ustawa stawia przed OSP i samorządami również nowe wyzwania. Konieczne będzie dostosowanie szkoleń tak, by programy uwzględniały nie tylko ratownictwo, ale także zagadnienia obrony cywilnej, pomocy humanitarnej i współpracy z wojskiem. Niezbędne są stałe inwestycje w sprzęt, gdyż jednostki OSP będą potrzebowały nie tylko wozów bojowych, ale także pojazdów logistycznych, agregatów prądotwórczych, namiotów i innego wyposażenia do działań pomocowych. Realizacja tak szerokich zadań wymaga także wzmocnienia finansowania poprzez stabilne źródła, zarówno z budżetów gmin, programów rządowych, jak i funduszy europejskich. Sukces tej transformacji zależy od ścisłej współpracy między rządem, samorządami a samymi jednostkami OSP.
Nowy rozdział w historii ochotnictwa
Ustawa o ochronie ludności i obronie cywilnej z 2024 roku to historyczny krok w budowaniu nowoczesnego systemu bezpieczeństwa Polski. Dla ochotniczych straży pożarnych oznacza ona ewolucję z lokalnej formacji przeciwpożarowej w uniwersalny, strategiczny podmiot ochrony ludności. Ich rola została prawnie potwierdzona, poszerzona i usystematyzowana. Dzięki temu ochotnicy – ludzie o niezwykłym etosie służby – zyskują jasne ramy prawne do swojej misji, która teraz, bardziej niż kiedykolwiek, staje się misją na rzecz bezpieczeństwa całego państwa. To dowód uznania dla ich dotychczasowego wysiłku i inwestycja w bezpieczną przyszłość opartą na sile lokalnych społeczności i ich najdzielniejszych przedstawicielach – strażakach ochotnikach. Nowa ustawa otwiera przed OSP rozdział, w którym ich tradycyjna odwaga i poświęcenie zostają wzmocnione przez nowoczesne ramy prawne i strategiczne znaczenie dla bezpieczeństwa narodowego.
