Program Pierwszy Ratownik (1R) jest elementem Strategii Florian 2050, czyli strategii rozwoju Związku Ochotniczych Straży Pożarnych RP oraz wszystkich ochotniczych straży pożarnych na najbliższe 30 lat. Od początku 2025 roku w naszym kraju funkcjonuje system ochrony ludności i obrony cywilnej, w którym to 1R może być społecznym podsystemem budującym odporność społeczną poprzez rozwój pierwszej pomocy.

Inspiracją do rozpoczęcia prac nad programem Pierwszy Ratownik są doświadczenia wielu krajów świata (np. Wielka Brytania, Izrael, kraje skandynawskie czy Czechy), gdzie funkcjonują systemy Community First Responder. System polega na zaangażowaniu w systemach ratowniczych państw wolontariuszy posiadających kompetencje do udzielania pierwszej pomocy poprzez poinformowanie ich, że w okolicy znajduje się osoba będąca w stanie zagrożenia życia. Dzięki takiemu rozwiązaniu poinformowany wolontariusz udziela pierwszej pomocy jeszcze przed przyjazdem zespołu ambulansu, co znacząco zwiększa przeżywalność w stanach nagłych. Dodatkowo Europejska Rada Resuscytacji w swoich Wytycznych z 2021 roku zaleca krajom europejskim, aby w swoich systemach ratowniczych wdrażały system Community First Responder.

Podstawa strategiczna i prawna

Główne kierunki programu Pierwszy Ratownik zostały opisane w Strategii Florian 2050 w podrozdziałach 1.3 (Skrócenie czasu reakcji OSP do 5 min), 1.5 (Wszyscy strażacy członkowie OSP gotowi do indywidualnej działalności ratowniczej i humanitarnej) oraz 1.6 (Rozwój ratownictwa medycznego w OSP – wszyscy ratownicy z uprawnieniami KPP i upowszechnienie idei „strażak ratownik first responder”).

Zaangażowanie wszystkich strażaków ochotników do działalności ratowniczej i humanitarnej, rozwój ratownictwa w OSP wraz z wykorzystaniem nowoczesnych technologii potrzebnych do skrócenia czasu reakcji do 5 minut integralnie wpisuje program Pierwszy Ratownik do systemu ochrony ludności i obrony cywilnej poprzez budowę odporności społecznej (czyli krótko mówiąc, zdolność do radzenia sobie podczas zagrożeń).

Budowa sieci wyszkolonych ratowników

Najważniejszym filarem programu Pierwszy Ratownik jest budowa sieci wyszkolonych pierwszych ratowników. Do tej pory standardem w działalności ratowniczej w OSP była kwalifikowana pierwsza pomoc, która jest zarezerwowana dla strażaków w ramach zastępu. Jednak w ramach programu Pierwszy Ratownik standardem działania jest pierwsza pomoc, czyli zespół czynności podejmowanych w celu ratowania osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego wykonywanych przez osobę znajdującą się w miejscu zdarzenia. Należy podkreślić, że pierwsza pomoc stanowi fundament dla kwalifikowanej pierwszej pomocy i medycznych czynności ratunkowych.

Na mocy Ustawy z  5 grudnia 2024 r. o ochronie ludności i obronie cywilnej Związek Ochotniczych Straży Pożarnych RP i wszystkie ochotnicze straże pożarne stały się podmiotami ochrony ludności i obrony cywilnej. Natomiast pierwsza pomoc jest jednym z zadań OL i OC. Dlatego dzięki staraniom Związku OSP RP do zadań ochotniczych straży pożarnych dopisano również pierwszą pomoc obok kwalifikowanej pierwszej pomocy w nowelizacji Ustawy z  17 grudnia 2021 r. o ochotniczych strażach pożarnych (art. 3 pkt 5 powyższej ustawy). W ten sposób zwiększamy potencjał ratowniczy wszystkich jednostek oraz strażaków ochotników jako furtka prawna do udzielania pomocy w ramach programu Pierwszy Ratownik (udzielanie pomocy w pojedynkę, a nie w ramach zastępu).

Akademia Pierwszego Ratownika

Obecnie wg Raportu OSP za 2024 rok ZOSP RP zrzesza 665 438 strażaków ochotników (strażaków powyżej 18. roku życia), w tym 78 368 ratowników KPP. Z przyczyn organizacyjnych oraz ekonomicznych nie ma możliwości wyszkolenia wszystkich strażaków ochotników z zakresu kwalifikowanej pierwszej pomocy. Dlatego w ramach programu Pierwszy Ratownik, aby zwiększyć kompetencję strażaków ochotników w udzielaniu pierwszej pomocy, Związek Ochotniczych Straży Pożarnych RP stworzył program szkolenia pod nazwą Akademia Pierwszego Ratownika. Dzięki takiemu rozwiązaniu strażacy ochotnicy, od Krynicy Morskiej po Krynicę-Zdrój, posiadają taką samą wiedzę i umiejętności z zakresu pierwszej pomocy.

Kurs pierwszej pomocy w Ramach Akademii Pierwszego Ratownika trwa 16 godzin i jest podzielony na 6 modułów: Bezpieczeństwo, RKO/AED, Pediatryczny, Krwotoki, Stany Nagłe, Pilna Pomoc. Każdy moduł jest podzielony na lekcje, podczas których kursant uczy się wykonania konkretnej czynności (np. uciskania klatki piersiowej czy założenia opaski zaciskowej). Każda lekcja jest prowadzona wg schematu: miniteoria (krótki wykład), maksipraktyka (instruktaż i ćwiczenia kursantów) oraz podsumowanie (omówienie ćwiczeń). Dodatkowo podczas kursów wykorzystywane są nowoczesne materiały dydaktyczne takie jak platforma e-learningowa, prezentacje multimedialne dla instruktorów oraz fantomy do nauki resustytacji z technologią dającą informację zwrotną w jakości uciskania klatki piersiowej. Dzięki wykorzystaniu nowoczesnej technologii oraz prostej w przekazie metodyki nauczania, głównym przekazem kursu jest to, że pierwsza pomoc jest prosta i skuteczna. Kursy prowadzą instruktorzy, którzy przeszli specjalistyczne szkolenie. Kursy instruktorskie są kolejnym elementem Akademii Pierwszego Ratownika, przygotowujące strażaków do szkolenia z pierwszej pomocy. Podczas dwudniowego kursu strażacy uczą się podstaw dydaktyki nauczania oraz intensywnie ćwiczą prowadzenie szkoleń wg metodyki Akademii Pierwszego Ratownika. Utworzenie funkcji instruktora pierwszej pomocy w strukturach ZOSP RP daje możliwość nie tylko szkolenia strażaków, ale również utrzymania jakości umiejętności ratowania życia (np. poprzez regularne ćwiczenia w remizach).

Akademia Pierwszego Ratownika doskonale wpisuje się w system ochrony ludności i obrony cywilnej, ponieważ daje możliwość w sposób systemowy do powszechnego nauczania ludności z zakresu pierwszej pomocy, budując tym samym odporność społeczną. Ponieważ więcej osób będzie potrafiło udzielić pierwszej pomocy, co jest szczególnie istotne w sytuacjach kryzysowych, kiedy dostęp do służb ratowniczych jest ograniczony. Dotychczasowe kursy pierwszej pomocy w ramach Akademii Pierwszego Ratownika są pozytywnie oceniane przez strażaków ochotników, dla których jest to możliwość zdobycia umiejętności ratowniczych, mimo ograniczonego dostępu do kursów kwalifikowanej pierwszej pomocy. Wielokrotnie instruktorzy otrzymywali informację, że kursant udzielał pierwszej pomocy i mógł zrobić to w sposób profesjonalny, dzięki wyszkoleniu w ramach Akademii Pierwszego Ratownika.

System powiadamiania z wykorzystaniem technologii

Kolejnym filarem programu Pierwszy Ratownik jest stworzenie systemu powiadamiania pierwszych ratowników w oparciu o nowoczesne technologie, czyli aplikację Pierwszy Ratownik, dzięki której otrzymają informację o lokalizacji osoby potrzebującej pomocy oraz zaznaczonymi po drodze defibrylatorami AED. Aplikacja, której testowanie będzie ukończone do końca 2025 roku, posiada dwie ścieżki wezwania pomocy: obywatelskie oraz możliwość powiadomienia przez dyspozytora medycznego.

Powiadomienie obywatelskie polega na tym, że świadek zdarzenia lub osoba potrzebująca pomocy, wciskając przycisk SOS, wysyła lokalizację pierwszemu ratownikowi. Takie rozwiązanie jest niejako wołaniem o pomoc przez systemy teleinformatyczne, co daje możliwość dotarcia informacji do kilku ratowników w promieniu kilku kilometrów (krzycząc, jesteśmy słyszalni w promieniu kilkunastu metrów, natomiast wciskając przycisk SOS, jesteśmy „słyszalni” w promieniu kilku kilometrów). Takie rozwiązanie daje możliwość szybkiego dotarcia ratownika i udzielenie pierwszej pomocy osobie poszkodowanej w ciągu 5 minut. Szybkość dotarcia ratownika, dzięki obywatelskiemu powiadomieniu, potwierdzają pilotażowe testy aplikacji Pierwszy Ratownik, podczas których najszybszym pierwszym ratownikiem był druh Bartosz z OSP Sobótka (gmina Ostrów Wielkopolski), który był na miejscu zdarzenia w ciągu 89 sekund (!) od momentu wciśnięcia przycisku SOS przez świadka zdarzenia. Powiadomienie obywatelskie wpisuje się w system ochrony ludności i obrony cywilnej, ponieważ zgodnie z Ustawą z  5 grudnia 2024 r. o ochronie ludności i obronie cywilnej osoba widząca zagrożenie na mocy art. 68 ma obowiązek poinformowania centrum powiadamiania ratunkowego oraz wezwania właściwych służb czy podmiotów ratowniczych (strażacy ochotnicy są personelem podmiotu ochrony ludności i obrony cywilnej).

Natomiast otrzymanie powiadomienia przez pierwszego ratownika wpisuje się w art. 69 ww. ustawy. Ratownik ma wówczas obowiązek podjąć działania w celu zmniejszenia skutków zagrożenia, czyli udzielić pierwszej pomocy, aby nie dopuścić do pogorszenia stanu zdrowia poszkodowanego, bez narażania siebie na niebezpieczeństwo. Rozwiązanie powiadomienia obywatelskiego może być wykorzystywane przez społeczność lokalną w sytuacji kryzysowej, kiedy dostęp służb ratunkowych będzie ograniczony, wtedy pierwsi ratownicy, tworzący gęstą sieć, mogą reagować i udzielać pomocy. Dodatkowo potencjał pierwszych ratowników może być wykorzystany przez służby podczas zdarzeń masowych.

Druga ścieżka powiadomienia, czyli wysłania informacji ratownikowi przez dyspozytora medycznego, jest sprawdzonym doświadczeniem krajów, gdzie funkcjonuje system Community First Responder. Dzięki takiemu rozwiązaniu ratownicy są pierwsi na miejscu zdarzenia przed przyjazdem zespołu ambulansu, co znacząco wpływa na przeżywalność w stanach nagłych.

Dostępność sprzętu ratunkowego

Trzecim filarem programu Pierwszy Ratownik jest dostępność sprzętu ratunkowego. Kluczowe dla zwiększenia przeżywalności w nagłym zatrzymaniu krążenia jest zapewnienie publicznego dostępu do defibrylatorów AED. Szybkie użycie defibrylatora AED w ciągu 5 minut od utraty przytomności zwiększa szanse na przeżycie nawet do 75%, a każda minuta zwłoki w wykonaniu defibrylacji zmniejsza szanse o 10%. Dlatego istotne jest, aby każda osoba będąca świadkiem nagłego zatrzymania krążenia mogła szybko wykonać defibrylację. Stąd w ramach programu Pierwszy Ratownik ZOSP RP pozyskuje partnerów, dzięki którym zwiększa się liczba publicznie dostępnych defibrylatorów AED (kilka z nich już zostało skutecznie użytych). Dodatkowym ważnym elementem w budowie sieci defibrylatorów AED jest ich zmapowanie oraz udostępnienie lokalizacji w aplikacji Pierwszy Ratownik, żeby jak najwięcej osób wiedziało, gdzie znajduje się urządzenie ratujące życie. Dzięki zaangażowaniu członków MDP, OSP oraz pasjonatów ratownictwa utworzono bazę defibrylatorów AED, która wzorem krajów skandynawskich jest aktualizowana przez społeczeństwo.

W kontekście ochrony ludności i obrony cywilnej istotna jest szybka dostępność sprzętu tamującego krwotoki. Niekontrolowany krwotok w ciągu 2–3 minut może prowadzić do nagłego zatrzymania krążenia i w konsekwencji śmierci osoby poszkodowanej. Dlatego w ramach programu Pierwszy Ratownik zachęca się strażaków ochotników do zaopatrzenia się w profesjonalny sprzęt tamujący krwotoki (np. opatrunki wojskowe, opaski zaciskowe). Dzięki indywidualnemu wyposażeniu pierwszego ratownika, zwiększają się szanse na przeżycie osoby poszkodowanej, a także rośnie ilość zasobów do wykorzystania w sytuacjach kryzysowych.

Podsumowanie

Jak śpiewa zespół Coma, żyjemy w „czasach globalnej niepogody”, dlatego jako społeczności lokalne jesteśmy zmuszeni do adaptowania się do zagrożeń, które na nas czyhają. Dwa kluczowe dokumenty, jakimi są Ustawa z  5 grudnia 2024 r. o ochronie ludności i obronie cywilnej oraz Strategia Florian 2025 wyznaczają kierunki rozwoju działalności ratowniczej jednostek ochotniczych straży pożarnych.

MARCIN FLEISCHER