Zgodnie z art. 15 ustawy z dnia 17 grudnia 2021 r. o ochotniczych strażach pożarnych (tekst jednolity: Dz. U. z 2023 r. poz. 194 ze zm.), dalej zwana ustawa o OSP, strażak ratownik OSP, który uczestniczył w działaniu ratowniczym, akcji ratowniczej, szkoleniu lub ćwiczeniu, otrzymuje, niezależnie od otrzymywanego wynagrodzenia, ekwiwalent pieniężny.

Ekwiwalent pieniężny otrzymują również:

1) kandydat na strażaka ratownika OSP, o którym mowa w art. 9 ust. 2 pkt 1,
2) strażak ratownik OSP, który brał udział w działaniach, o których mowa w art. 3 pkt 7

– stosownie do posiadanych przez gminę środków finansowych.

Wysokość ekwiwalentu pieniężnego ustala, nie rzadziej niż raz na 2 lata, właściwa rada gminy w drodze uchwały. Wysokość ekwiwalentu pieniężnego nie może przekraczać 1/175 przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego brutto, ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej “Monitor Polski” na podstawie art. 20 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1251 i 1429) przed dniem ustalenia ekwiwalentu pieniężnego. Ekwiwalent pieniężny nalicza się za każdą rozpoczętą godzinę liczoną od zgłoszenia wyjazdu z jednostki ochotniczej straży pożarnej lub gotowości do wyjazdu w celu realizowania zadań, o których mowa w art. 3 pkt 7, bez względu na liczbę wyjazdów w ciągu jednej godziny, a w przypadku kandydata na strażaka ratownika OSP – za każdą rozpoczętą godzinę szkolenia. Ekwiwalent pieniężny jest wypłacany z budżetu właściwej gminy.

Za czas nieobecności w pracy z przyczyn określonych w ust. 1 strażacy ratownicy OSP zachowują uprawnienie do innych niż wynagrodzenie świadczeń związanych z pracą, przewidziane w odrębnych przepisach.

W związku z powyższym, w oparciu o art. 15 ust. 1 ustawy o OSP, ekwiwalent pieniężny strażakowi ratownikowi OSP przysługuje:

1) za czas uczestnictwa w działaniu ratowniczym,
2) za czas uczestnictwa w akcji ratowniczej,
3) za czas uczestnictwa w szkoleniu lub ćwiczeniu.

Słowo „ekwiwalent” (łac. aequivalens, -ntis od aeqvivalere ‘mieć taką samą wartość) oznacza rzecz przedstawiającą tę samą wartość, a mającą inną postać, np. ekwiwalent pieniężny. Odpowiada słowom „odpowiednik”, „równoważnik”. Zwykle w przypadku, gdy używane jest w tekstach prawnych wskazuje, czego jest równoważnikiem, np. ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany urlop wypoczynkowy, ekwiwalent pieniężny z tytułu prawa do bezpłatnego węgla, ekwiwalent za wyłączenie gruntów z upraw rolnych i prowadzenie upraw leśnych.

Ekwiwalent pieniężny za udział w działaniach ratowniczych, akcjach ratowniczych, szkoleniach lub ćwiczeniach ma charakter bardziej zbliżony do świadczeń określanych w przepisach prawa pod nazwą „diet” związanych z pełnieniem obowiązków społecznych i obywatelskich, radnych, posłów, senatorów. Przyjmuje się, że jest to forma wynagrodzenia dla osób pełniących funkcje o wysokim stopniu użyteczności publicznej, stanowiąca rekompensatę za wykorzystywanie czasu wolnego w interesie dobra powszechnego. W przypadku strażaków ratowników OSP można mówić wprost o narażaniu życia i zdrowia w interesie dobra wspólnego.

Poniżej przywołane orzeczenia zachowują swoją aktualność w nowym stanie prawnym –

Zgodnie z tezą wyroku NSA ekwiwalent pieniężny, o jakim mowa w art. 28 ust. 1 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz.U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1229 ze zm.), stanowi odpowiednik wartości pracy strażaka ochotnika na rzecz ochrony przeciwpożarowej; nie jest on odpowiednikiem wynagrodzenia utraconego przez strażaka w związku z udziałem w działaniach ratowniczych lub szkoleniowych.

Jak stwierdziło KRIO w jednym z orzeczeń ekwiwalent, o jakim mowa w art. 28 ustawy o ochronie przeciwpożarowej, stanowi równoważnik, odpowiednik wkładu wniesionego przez członka OSP, w postaci czasu, wysiłku i zdrowia, w ochronę przeciwpożarową, czyli w działanie mające na celu ochronę życia, zdrowia, mienia innych osób lub ochronę środowiska przed pożarem, klęską żywiołową lub innymi zagrożeniami (patrz: orzeczenie Kolegium Regionalnej Izby Obrachunkowej w Opolu z dnia 8 października 2012 r., NA.III-0221-22/2012).

Sformułowanie ust. 2 art. 15 ustawy o OSP „nie może przekraczać 1/175 przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego brutto” wskazuje na możliwość kształtowania jego wysokości, gdzie jego górną granicą jest owa 1/175 przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego brutto. Wysokość ekwiwalentu ustala, nie rzadziej niż raz na 2 lata, właściwa rada gminy w drodze uchwały.

Rady gmin, na terenie których działają OSP powinny podjąć uchwały, w których ustalą wysokość ekwiwalentu przysługującego strażakom ratownikom OSP. Mogą oczywiście przyjąć maksymalną wysokość ekwiwalentu przewidzianą w ustawie, tj. 1/175 przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego brutto za godzinę udziału w działaniach ratowniczych, akcjach ratowniczych, szkoleniu lub ćwiczeniu. Nie mogą jednak całkowicie pozbawić strażaków ratowników OSP prawa do tego ekwiwalentu, ponieważ ustawa przewiduje prawo dla strażaka ratownika OSP do tego ekwiwalentu, a uprawnieniem rady gminy jest jedynie ustalenie wysokości tego ekwiwalentu. Przyjęcie w uchwale rady gminy wysokości ekwiwalentu np. „0 przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za godzinę udziału w działaniach ratowniczych lub w szkoleniu” stałoby w sprzeczności z zapisem ustawy, ponieważ prowadziłoby do pozbawienia tego prawa strażaka ratownika OSP.

Zgodnie z art. 2 pkt 1 ustawy o OSP w zw. z art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej pod pojęciem „działań ratowniczych” (za udział w których przysługuje ekwiwalent) należy rozumieć każdą czynność podjętą w celu ochrony życia, zdrowia, mienia lub środowiska, a także likwidację przyczyn powstania pożaru, wystąpienia klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia. Tak więc prawo dla strażaka ratownika OSP do otrzymania ekwiwalentu nie ogranicza się tylko do pożarów i zawężająca interpretacja art. 15 jest nieuprawniona.

Powyższa ustawowa definicja działań ratowniczych wynika z tego, iż ustawa o ochronie przeciwpożarowej szeroko traktuje pojęcie ochrony przeciwpożarowej. Czyni to w sposób odmienny od tradycyjnego pojęcia, wynikającego tylko z literalnego brzmienia słów.

Zgodnie z art. 2 pkt 2 ustawy o OSP w zw. z art. 7 pkt 1 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej pod pojęciem „akcji ratowniczych” (za udział w których przysługuje ekwiwalent) należy rozumieć działania organizowane i kierowane przez Państwową Straż Pożarną.

Można dokonać szeroko idącej interpretacji sformułowania „szkolenia lub ćwiczenia” (za udział w których przysługuje ekwiwalent), do których zaliczają się nie tylko szkolenia lub ćwiczenia ściśle pożarnicze, ale także szkolenia i ćwiczenia obejmujące ratownictwo medyczne, chemiczne, techniczne itd. Szkolenia lub ćwiczenia muszą być niezbędne dla wykonywania działań ratowniczych i akcji ratowniczych.

Terminy “szkolenie” i “ćwiczenie” odnoszą się zarówno do nabywania wiedzy teoretycznej (np. na wykładach, kursach, itp.), jak i praktycznej, np. poprzez udział w manewrach.

Zauważyć należy, że w art. 15 ust. 1 ustawy o OSP, w przeciwieństwie do poprzednio obowiązującej regulacji, nie wskazano wyłącznie Państwowej Straży Pożarnej, czy gminy jako organizatora szkoleń pożarniczych, za udział w których należy się ekwiwalent w ustalonej w uchwale wysokości. W przepisie tym mowa jest ogólnie o uczestnictwie w „szkoleniu”, co koresponduje z treścią art. 3 pkt 6 ustawy, w którym ustawodawca, określając zadania ochotniczych straży pożarnych – wskazał na udział w szkoleniach, ćwiczeniach i zawodach sportowo-pożarniczych organizowanych nie tylko przez Państwową Straż Pożarną oraz gminę, ale również inne uprawnione podmioty. Takie stanowiska podzielają też organy nadzorcze w toku kontroli uchwał podejmowanych przez rady gmin, które ustalają wysokość ekwiwalentu stosownie do uregulowania zawartego w przepisie art. 15 ust. 2 ustawy. Można tu przytoczyć np.: rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 4 lipca 2022 r., PN.4131.287.2022; rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Śląskiego z dnia 5 maja 2022 r., NPII.4131.1.354.2022; rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z dnia 7 marca 2022 r., 32/2022.

Podkreślić należy, że szkolenie takie powinno wiązać się z działalnością statutową OSP opartą na ustawie o OSP. Przykładem takiego szkolenia może być szkolenie związane z działalnością MDP organizowane przez ZOSP RP. Możliwość tworzenia MDP ma umocowanie ustawowe (art. 4 ustawy o OSP), tak więc szkolenia związane z działalnością MDP organizowane przez ZOSP RP, który jest jednostką ochrony przeciwpożarowej (wynika z art. 15 pkt 7 ustawy o ochronie przeciwpożarowej), uprawniają ich uczestników, którzy są jednocześnie strażakami ratownikami OSP do uzyskania za czas szkolenia ekwiwalentu.

Ponad powyższe, ekwiwalent pieniężny w oparciu o art. 15 ust. 1a ustawy o OSP przysługuje również:

1) kandydatowi na strażaka ratownika OSP tj. strażakowi OSP, który ukończył 18 lat, a nie ukończył 65 lat, i który jest uczestnikiem szkolenia podstawowego przygotowującego do bezpośredniego udziału w działaniach ratowniczych,

2) strażakowi ratownikowi OSP, który brał udział w zabezpieczeniu obszaru chronionego właściwej jednostki ratowniczo-gaśniczej Państwowej Straży Pożarnej, określonego w powiatowym (miejskim) planie ratowniczym.

Jak wynika z brzmienia art. 15 ust. 1a ekwiwalent przyznawany jest stosownie do posiadanych przez gminę środków finansowych.

Niezależnie od art. 15 ustawy o OSP możliwość otrzymania ekwiwalentu pieniężnego, przez strażaka ratownika OSP, wynika również z art. 15a ustawy o OSP. Zgodnie z art. 15a rada gminy może, w drodze uchwały, przyznać ekwiwalent pieniężny strażakom ratownikom OSP za wykonywanie zadań innych niż wymienione w art. 15. W uchwale wskazuje się te zadania oraz wysokość i sposób ustalenia ekwiwalentu pieniężnego.

Przyznanie prawa do ekwiwalentu na podstawie przywołanego przepisu jest dobrowolne. W praktyce skorzystanie przez gminę z art. 15a będzie w dużej mierze zależne od możliwości gminy, w szczególności finansowych oraz konkretnych potrzeb z zakresu ochrony przeciwpożarowej. W ramach art. 15a gmina może przyznać prawo do ekwiwalentu pieniężnego np. strażakowi ratownikowi OSP, który brał udział w zawodach sportowo-pożarniczych.

Ustawa o OSP dzieli członków OSP na dwie kategorie tj. strażak OSP i strażak ratownik OSP.

W myśl art. 1 ust. 3 ustawy o OSP ochotnicze straże pożarne zrzeszają członków ochotniczych straży pożarnych, zwanych dalej „strażakami OSP”. Czyli każdy członek OSP nazywany jest obecnie strażakiem OSP. Z kolei art. 8 ustawy stanowi, że do udziału w działaniach ratowniczych i akcjach ratowniczych jest uprawniony strażak OSP, który:

1) ukończył 18 lat, a nie ukończył 65 lat,
2) posiada aktualne ubezpieczenie, o którym mowa w art. 10 ust. 1 pkt 2,
3) posiada aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do udziału w działaniach ratowniczych,
4) odbył szkolenie z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy,
5) ukończył z wynikiem pozytywnym szkolenie podstawowe przygotowujące do bezpośredniego udziału w działaniach ratowniczych

– zwany dalej „strażakiem ratownikiem OSP”.

Tym samym strażak OSP może nazywać się strażakiem ratownikiem OSP dopiero, gdy spełni wymagania z art. 8, w tym także odbędzie szkolenia z zakresu bhp i podstawowe.

Roszczenie o wypłatę ekwiwalentu przysługuje strażakom ratownikom OSP (a także kandydatom na strażaków ratowników OSP), a nie samej OSP. OSP potwierdza organom gminy udział strażaka ratownika OSP w działaniu ratowniczym, akcji ratowniczej, szkoleniu lub ćwiczeniu i zakres czasowy tego udziału. Wypłata ekwiwalentu dokonywana jest na rzecz danego strażaka ratownika OSP. Nawet wtedy, gdy dokonuje się tego za pośrednictwem OSP. W przypadku niewypłacenia ekwiwalentu przez gminę lub w przypadku wypłacenia go w zaniżonej wysokości z roszczeniem wobec gminy występuje dany strażak ratownik OSP. Wierzytelność może być dochodzona na drodze postępowania sądowego (sąd powszechny, wydział cywilny). Zrzeczenie się prawa do ekwiwalentu jest prawnie dopuszczalne, ponieważ wierzytelność nie ma charakteru świadczenia należnego ze stosunku pracy. Uczynić to jednak może wyłącznie osoba uprawniona, a więc strażak ratownik OSP, któremu ten ekwiwalent przysługuje.

Ustawa o ochotniczych strażach pożarnych nie wskazuje w jakim terminie ma zostać wypłacony ekwiwalent. W takim wypadku przyjmuje się zasadę niezwłoczności wypłaty po wezwaniu do zapłaty (art. 455 k.c.). Formą wezwania do zapłaty mogą być np. zestawienia udziału strażaków ratowników OSP w działaniach ratowniczych, akcjach ratowniczych, szkoleniach lub ćwiczeniach, które są podstawą do naliczenia i wypłaty ekwiwalentu z budżetu gminy. Termin „niezwłocznie” oznacza termin realny, mający na względzie okoliczności miejsca i czasu. Nie można go utożsamiać z terminem natychmiastowym. Przy ocenie omawianego problemu bowiem nie można pomijać wskazań zawartych w art. 354 § 1 i art. 355 k.c. W praktyce czas niezbędny dłużnikowi do niezwłocznego wykonania zobowiązania kształtować się będzie niejednolicie. Spełnienie świadczenia stosownie do wezwania uzależnione może być nieraz od przedsięwzięcia różnych, zawiłych często, czynności natury kasowej i księgowej. Wszystkie te okoliczności rzutują więc na czas, jaki jest potrzebny dłużnikowi do dostosowania się do wezwania wierzyciela. W typowych sytuacjach, gdy z okoliczności nic innego nie wynika, należy przyjmować, że spełnienie świadczenia oznacza spełnienie w terminie 14 dni od wezwania (tak np. SN w orz. z dnia 28 maja 1991 r., II CR 623/90).

Na etapie poprzedzającym proces sądowy w imieniu strażaków ratowników OSP w charakterze ich pełnomocnika mogą występować np. przedstawiciele władz danej OSP. Na etapie procesu sądowego pełnomocnikiem procesowym strażaków ratowników OSP w sporze z gminą może być adwokat lub radca prawny. W przypadku, gdyby strażacy ratownicy OSP wytoczyli gminie powództwo w jednym piśmie procesowym (co jest dopuszczalne) wtedy pełnomocnikami procesowymi mogliby być poszczególni współuczestnicy sporu.

Odmowa wypłaty ekwiwalentu daje prawo strażakom ratownikom OSP do wystąpienia przeciwko gminie na drogę postępowania sądowego.

informację przygotował
adw. Krzysztof M. Miazga
26 IV 2023 r.
aktualizacja
9 XI 2023 r.